ŞAKAYIK, ORMANGÜLÜ, AYIGÜLÜ
PAEONIA PEREGRINA MILL. (P. DECORA G. ANDRERS.)
(Paenniaceae-fam.)
DİKKAT! BU BİTKİ BÜYÜK DOZLARDA ZEHİRLİDİR.
Bulunduğu Yerler: Deniz seviyesinden 1000 m. kadar yükseklikte olan seyrek ormanlarda, yaylalarda çalılıklar arasında, kuru ve taşlık yerlerde yetişir.
Yapısı: Çok yıllık otsu bir bitkidir. Bitkinin gövdesi; sulu, özlü, dallı, 1 m. kadar yükseklikte, kök sapı kısadır. Köksaptan iğ şeklinde kalınca yumru kökler çıkar. Yapraklar; iri, almaşık, yumurta biçiminde, iki kere 3 er bölümlü, uç kısmı derin, kesik veya dişlidir, üst yüzü daha kkoyu veya açık kırmızı ile pembe arasıdır. Çanak 4 bjlamla, tec 8-12 (14) yapraklı. Çok sayıda erkek organlı ve çok örgenli, 1 arada topludur, tohumlar siyah, parlak.
Bitki balvericidir.
Kullanılan Kısımlar: Taç yaprakları ve kökler. Taç yapraklar çiçek açma zamanında (mayıs-temmuz ) aylarında, mutlaka kuru havada toplanır. Yapraklar asla çiğnenmemeli, çünkü kururken kararırlar. Güneşte kurutulduğu gibi 40 dereceye kadar sıcaklıktaki fırınlarda kurutulur. Kuru çiçekler kırmızı veya koyu kırmız, az kokulu ve tatlıca, buruk bir lezzettedir. % 12 rutubete müsaade edilir. Kontraplak kasalara konur. Kökler eylül kasım aylarında çıkarılır. Yıkandıktan sonra güneşte veya 50 dereceye kadar sıcaklıktaki fırınlarda kurutulur. Kuru kökler koyu kahve, fena kokulu ve acı bir tattadır. Çuvallara doldurulur. Çiçekler gibi köklerde kuru havadar ve gölgeli yerlerde muhafaza edilir.
Kimyevi Terkibi: Taç yapraklar zehirli boyama peonin, tanenler vs. ihtiva eder. Kökler eterik yağı, glotamin, fluresin-peonini, argenin, kesinleşmemiş alkaloid, kalciyum oksalat, tanenler, reçine vs. ihtiva eder.
Hangi Hastalıklarda Kullanılır: Antikonvulsin (havaleye karşı) te sire sahiptir. Düz kasların ( rahim, bağırsak, idrar çıkış yolu) tonik kasılmalarını kuvvetlendirir, kan pıhtılaşmasını kolaylaştırır. Bu hususiyetlerinden dolayı sara (epilepsi) illetinin tedavisine yardımcı olarak, böbrekte kum ve taşların atılmasında , basur, makat kenarında çatlaklar (anal fisür) in tedavisinde kullanılır. Nikris illetine tatbik edildiğinde de iyi neticeler alındığı müşaade edilmiştir. Halk tababetinde; mide ve bağırsak ağrıları, histeri, romatizma vs. tedavisinde kullanılır. Tohumların haşlanmasından elde edilen mayide zayıflatıcı ileç olarak kullanılır.
Kullanılışı: Rendelenmiş köklerden bir tatlı kaşığı 400 gr. suda 5 dakika kaynatılır, süzüldükten sonra günde 3 defa yemeklerden evvel birer çay bardağı alınır. Taç yapraklarından 1 çorba kaşığı 300 gr. suda 1 saat bekletilir. Süzüldükten sonra elde edilen mayi yemeklerden evvel 3 defa da alınır. Basurlar için; bezelye tanesi büyüklüğünde alınan kök az su ile günde 3 defa yemeklerden sonra yutulur.
Halk tababetinde dar yapraklı şakayık (paeonia tenuifolia L.) da müdavi olarak kullanılır. Köklerden elde edilen mayi kırmızı şakayıkta kullanılan hastalıklardan başka düzensiz ve yetersiz adet hallerinde tanzimde kullanılır.